Rys historyczny
Wiślica rozlokowała się na gipsowym wyniesieniu pośród nadnidziańskich podmokłych łąk i rozlewisk. Uznawana również jest za stolicę państwa Wiślan, gdzie znajdowała się rezydencja znanego z Żywotu św. Metodego potężnego księcia, który "siedząc w Wiślech urągał chrześcijanom i szkody im wyrządzał, najeżdżając ziemie państwa wielkomorawskiego. “Dobrze by ci było synu ochrzcić się na ziemi własnej, abyś nie był przymusem ochrzczony w niewoli (…) I tak się stało”. Bracia, biskupi z Salonik Cyryl i Metody wyruszyli w IX wieku na wschód z misją chrystianizacji Słowian. Chrzest władcy był jednoznaczny z ochrzczeniem poddanych, czyli plemienia Wiślan co stało się według przekazu blisko sto lat wcześniej od chrztu Polski w 966 roku. Naukowcy na podstawie zachowanych przekazów pisanych przyjmują, że w państwie pierwszych Piastów istniała obok liturgii łacińskiej, także słowiańska. Metropolią była w tym czasie także Wiślica, czego świadectwem zachowanym do dnia dzisiejszego są fundamenty kościoła św.Mikołaja i misa chrzcielna.
W X stuleciu funkcjonował tu ważny z powodów strategicznych zespół osadniczy na przeprawie przez Nidę. Rzeka wylewała się w tym miejscu tworząc trzy gipsowe wyspy, na których rozwinęło się tutejsze osadnictwo, na jednej z nich znajduje się duże grodzisko (ok. 600 metrów na południowy -wschód od rynku). Kres tej fazy osiedleńczej przyniósł najazd Rusinów i Połowców w 1135r. Niedługo potem, w roku 1138, doszło do podziału państwa polskiego na dzielnice na podstawie słynnego już “testamentu” Bolesława Krzywoustego. Wiślica znalazła się w dzielnicy, której ośrodkiem był Sandomierz. Za panowania księcia Henryka Sandomierskiego miasto stało się jednym z największych ośrodków administracyjnych państwa polskiego. Wkrótce, bo już w 2 poł. XII wieku rozpoczął się prawdziwy rozkwit grodu, zwłaszcza po 1166 roku, gdy przez kilka lat powstało osobne, niepodległe Księstwo Wiślickie, którym władał książę Kazimierz II Sprawiedliwy. Wyznaczył on Wiślicę na główną siedzibę swojego dworu.
Pod patronatem książąt sandomierskich na tzw. Regii rozbudowane zostały zespoły założeń sakralno – pałacowych. Badania archeologiczne ujawniły funkcjonowanie palatium z kolumnadą, zapewne o charakterze rezydencjonalnym oraz rotundy z konchami-wnękami w grubości murów.Rekonstrukcja drugiego odkrytego palatium, wobec nikłych reliktów, jest dość dowolna, podobnie jak usytuowanej obok rotundy z domniemaną apsydą. Na dawnym podgrodziu w połowie XII stulecia powstał kościółek prebendalny poświęcony św. Mikołajowi, nieco później obok jednonawowy kościół kolegiacki z wbudowaną kryptą wyposażoną we wspaniale zdobioną posadzkę gipsową. Relikty kolegiaty romańskiej znajdują się pod obecną gotycką bazyliką. Świątynię tę zastąpiła w l połowie XIII wieku nowa budowla o dwuwieżowej fasadzie. Za księcia Kazimierza Wiślica stała się ośrodkiem kultury i sztuki.
Tak więc Wiślica w XII i częściowo XIII wieku zajmowała trzecią pozycję po Krakowie oczywiście i za Sandomierzem na obszarach osadnictwa małopolskiego, chociaż nawet były czynione próby w l pół. XIII wieku utworzenia tu niezależnego ośrodka administracyjnego, widoczne choćby w tytule wojewody wiślickiego, przejściowo używanym przez komesa Mszczuja w 1231 roku, późniejszego wojewodę łęczyckiego i krakowskiego z ramienia księcia Konrada I Mazowieckiego. Bolesław Wstydliwy, książę sandomierski i krakowski użył zaś w jednym z dyplomów określeń dominium sandomierskie i dominium wiślickie.
Drugą pod względem znaczenia w dzielnicy była też kolegiata wiślicka, którą Jan Długosz określa jako secundam post Sandomiriensem ecclesiam inter collegiatas ecclesias Sanctae Mariae Wisliciensis ecclesia. W 1217 roku, za księcia sandomierskiego i krakowskiego Leszka Białego potwierdzona została kasztelania wiślicka, więc niewątpliwie gród wiślicki na pocz. XIII wieku stanowił liczące się centrum kościelno-administracyjne.
Okres wzmożonego rozwoju i wzrostu prestiżu Wiślicy trwał zapewne do pół. XIII wieku, kiedy to najazdy mongolskie spowodowały nowe zniszczenia i w efekcie przeniesienie ośrodka lokalnej władzy do pobliskiego Nowego Korczyna.
Strategiczne znaczenie Wiślicy wzrosło ponownie w czasie walk o Kraków i Małopolskę na przełomie XIII i XIV wieku. Wiślica była pierwszym grodem, który poparł Władysława Łokietka w jego walce o zjednoczenie kraju. Opanowana została w 1305 roku wraz z całą ziemią sandomierską dzięki pomocy miejscowego rycerstwa, odzyskując znaczenie jako centrum administracyjne. Po zdobyciu przez Łokietka korony polskiej stała się jednym z najważniejszych ośrodków królestwa. Przed 1326 r. uzyskała prawa miejskie. Odbywały się tu zjazdy rycerstwa małopolskiego oraz ogólnopolskiego. W 1347 roku na jednym z nich król Kazimierz III Wielki ogłosił statuty wiślickie. Ok. pół. XIV wieku za jego panowania nastąpiło ostateczne rozplanowanie miasta. Wzniósł on niewielki zamek, powstał rynek zbliżony w planie do kwadratu z ulicami wybiegającymi z naroży. Wzniesiono mury obronne z bramami Krakowską, Buską i Zamkową. Kazimierz Wielki ufundował także trzecią i zachowaną do dzisiaj kolegiatę wiślicką, jedną z największych świątyń gotyckich w Polsce. Za cmentarzem kolegiackim od wschodu rozmierzono plac Solny przy dawnym głównym trakcie przelotowym przez miasto z północy na południe, od bramy Krakowskiej do Buskiej. W południowej części miasta, przy dawnej bramie Krakowskiej powstał przytułek miejski z kościołem Św. Ducha. Przy drodze do Buska wokół kościoła p.w.św. Wawrzyńca rozwinęło się przedmieście Gorysławic, na południowym skraju miasta wiejskie przedmieście Kuchary. Wiślica wyrosła wówczas na jeden z głównych obok Sandomierza i Radomia ośrodków sądowniczych województwa.
Niewątpliwie najważniejszą inwestycją królewską była budowa nowej kolegiaty. Kościół kolegiacki p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii usytuowany został na miejscu wspomnianej romańskiej świątyni p.w. Najświętszej Panny Marii z 2 pół. XII wieku, erygowanej jeszcze zapewne przez księcia Kazimierza II Sprawiedliwego, zastąpionej zapewne w pocz. XIII wieku bazyliką o dwuwieżowej fasadzie. Świątynia ta rozebrana została częściowo na przełomie XIII i XIV wieku przez biskupa Jana Muskatę, który wzniósł tu wieże mieszkalną. Obecny kościół fundacji Kazimierza Wielkiego powstał, według napisu na późniejszej tablicy erekcyjnej, w 1352 roku. Długosz zanotował, że Kazimierz Wielki zbudował nowy kościół
z gładzonego ciosu, w miejsce starego, którego ciasne i wilgotne mury rozebrano. Niewątpliwie jednak prace przy świątyni trwały do lat 70-tych XIV stulecia a w trakcie budowy, już po założeniu fundamentów zdecydowano się na wydłużenie prezbiterium o jedno przęsło.
Do upiększenia świątyni przyczynił się w pocz. XV wieku zapewne sam król Władysław Jagiełło, którego staraniem sprowadzeni z Rusi malarze udekorowali kościół malowidłami.
Znaczącymi były też prace prowadzone w 2 pół. XV wieku, zapewne przed 1464 rokiem, kiedy to przebudowano romańską jeszcze emporę międzywieżową oraz wmurowano tablicę fundacyjną. Prace te związane są z pobytem i działalnością Jana Długosza, kanonika wiślickiego, znanego nie tylko z dociekań historycznych ale też z działalności budowlanej i fundacyjnej. Przypominać o tym mają tablice erekcyjne, jak ta w Wiślicy oraz umieszczane licznie tarcze z herbem rodowym Wieniawa. Prace budowlane wykonywał krakowski warsztat Marcina Proszko, zazwyczaj współpracujący z Długoszem.
Długosz wybudował też dom dla wikarych, wcześniej mieszkających w ufundowanych przez kasztelana krakowskiego Jaśka z Tarnowa dwóch drewnianych domach, które spłonęły. Plac pod budowę kupił kanonik już w 1460 roku, ale jeszcze w 1466 roku żalił się, że prace idą opieszale w Wiślicy, jednak cieszy to, że nie zaprzestano robić. Zapewne w tym samym czasie powstała dzwonnica, chociaż nie można wykluczyć jej budowy dopiero w latach 70-tych XV wieku.
W XVI wieku miasto było ważnym ośrodkiem rzemieślniczym. Działało tu wówczas dwanaście cechów. W 1528 r. w Wiślicy powstały wodociągi, na których budowę zezwolił król Zygmunt I Stary. W 1540 roku Wiślica uzyskała przywilej de non tolerandis Judaeis.
Józef Szymański w pracy „Szlakiem Braci Polskich” wspomina o działającym tu w XVI wieku zborze braci polskich.
W 1587r. w Wiślicy miał miejsce sejm elekcyjny podczas którego nastąpiła podwójna elekcja: arcyksięcia Maksymiliana Habsburga oraz Zygmunta Wazy. Miasto zostało w tym czasie zajęte przez wojska Krzysztofa Zborowskiego, zwolennika arcyksięcia Maksymiliana. Ostatecznie na króla wybrany został Zygmunt Waza, któremu poparcia udzielił kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski . W 1606r. w czasie rokoszu Zebrzydowskiego w Wiślicy miał miejsce zjazd zwolenników króla.
W 1637 roku odbyła się wizytacja biskupa Jakuba Zadzika stąd wiadomo ,że z powodu licznych pęknięć ścian w pocz. XVII wieku kolegiata wiślicka została zabezpieczona i odnowiona. Zatynkowano m.in ruskie malowidła. Wówczas też zapewne przeprowadzono barokizację wyposażenia wnętrza.
Wiślica podupadła w czasie potopu szwedzkiego. W 1657 r. została zniszczona przez wojska Jerzego Rakoczego. W 1766r. rozebrano zamek,w 1820r. kościoły św. Marcina i Ducha Świętego, a pod koniec XIX wieku dawne mury miejskie. W 1869r., po powstaniu styczniowym, Wiślica utraciła prawa miejskie.
Kościół kolegiacki uległ wielkiemu zniszczeniu podczas walk w latach pierwszej wojny światowej. Tadeusz Szydłowski przybył do Wiślicy pewnego dżdżystego jesiennego wieczoru w r. 1915, poniezmiernie uciążliwej całodziennej jeździe furą od samego Krakowa ... i ujrzał ...ponurą ruinę kościoła: strzaskaną fasadę, pogruchotane dachy, zwalone zupełnie sklepienia dwunawowego wnętrza, a z każdej prawie strony duże w ścianach wyłomy i pęknięcia ... Jednakże zdecydowano, że ... choćby resztki owego klejnotu architektury, a przytem ważnego dokumentu historji i pamiątki świetnej ongiś przeszłości miasteczka, trzeba ratować za wszelką cenę... Kierownictwo robót restauracyjnych objął Adolf Szyszko - Bohusz, pomocą służył ówczesny konserwator zabytków na województwo kieleckie Jerzy Remer. Niestety, zachowaną północną wieże romańską przy fasadzie trzeba było rozebrać a i południowa, nie zabezpieczona, runęła wraz z resztką ściany frontowej w czasie prac remontowych. Przygotowano wiec kilka propozycji "fasady gotyckiej" i szereg innych rozwiązań projektowych. Także wyposażenie kościoła uległo zupełnemu zniszczeniu a wraz z rozebraniem sklepień prezbiterium zniszczono bezpowrotnie malowidła ruskie. Adolf Szyszko - Bohusz zaprojektował kolejno nowe stalle, ambonę, fotel biskupi, wybudowano neoklasycystyczny chór muzyczny po rozebraniu przęsła wieżowego oraz neobarokową sygnaturkę.
W okresie międzywojennym wykonano według starszych projektów Adolfa Szyszko - Bohusza ławki i ołtarz główny, który z kolei został usunięty w związku z badaniami archeologicznymi, prowadzonymi w latach 1960-63. Badania te doprowadziły do odnalezienia i rozpoznania poprzedzających kolegiatę gotycką kościołów romańskich, w tym pierwszego ze wspaniałą posadzką gipsową, unikatem w skali światowej tzw. ”płytą orantów”.
17 lipca 1966r., podczas uroczystości 1000-lecia chrztu Polski, prymas Polski, kard. Stefan Wyszyński i abp Karol Wojtyła dokonali uroczystej koronacji figury Matki Bożej Łokietkowej zwanej Uśmiechniętą, znajdującej się w ołtarzu głównym wiślickiej świątyni.