Historia Wiślickich Żydów w XX wieku (do 1939 roku)
XX wiek
W przededniu wybuchu I wojny światowej Żydzi mieli do dyspozycji nie tylko bożnicę, ale także trzy domy modlitw. Znajdowały się one w budynkach należących do Mordki Kaca, Mendla, Dawida, Lidy i Izraela Horowiczów. Nie oszczędziły miasta działania militarne i rabunki I wojny światowej, m.in. zburzony został dom Horowiczów przy ul. Złotej.
Według spisu z 1921 r. w Wiślicy, która znalazła się w powiecie pińczowskim, zamieszkiwało 1314 Żydów, czyli 63% ludności. Mieszkańcy utrzymywali się głównie z drobnego handlu i rzemiosła. Jak wynika z „Księgi Adresowej Polski” z 1930 r. do większych firm żydowskich można zaliczyć zakłady krawieckie: A. Flauma, E. Flajtera, Sz. Kucharza, manufaktury: I. Cichego, S. Lindena, Ch. Ostrowicza, L. Rozentala, mleczarnie H. Rajgenwerca, piekarnie: J. Kupermana, J. Mellera, Z. Mendlowicza, rzeźnie: I. Mellera, J. Mendlowicza, A. i S. Topiłów, tartak Ch. Hopfenberga, zakład trykotarski Sz. Bukieta, zegarmistrzowski L. Bekiermana.
Sklepy z artykułami spożywczymi prowadzili: A. i J. Fajnerowie, J. Goldhar, S. Szajner, H. Szwugier, O. Trygier, A. Wajnsztok, Z. Zyngier, S. Żelazo, z bławatnymi: I. i Ch. Ostrowiczowie, H. Prajs, galanteryjne: G. Bergfrajd, J. Golda, J. Klajnplac, sklepy z mąką: Ch. Hammer, M. Lancman, J. Toft, A. Zylberberg, R. Zylbersztajn, z obuwiem: D. Obarzański, opałem: J. Cukierman, E. Dyzenhaus, J. Klajnplac, piwem G. Zylbersztajn, pończochami F. i J. Zylbersztajnowie, restaurację Z. Zylbersztajn. Handlowali hurtowo zbożem: A. Bukiet, I. Szwugier, M. Szydłowski, J. Topf, M. Zylbersztajn, W. Borensztajn, I. Linden, a żelazem I. Buchman, I. Federman, J. Hammer.
Gmina wiślicka w okresie międzywojennym dysponowała bóżnicą, dwoma domami modlitw, chederem, mykwą, domem przedpogrzebowym, domem grabarza, cmentarzem i terenami pod nowy cmentarz. W 1932 r. dokonano gruntowego remontu synagogi.
Ponieważ w zniszczonym domu Horowiczów znajdował się przed wojną dom modlitw, po zakończeniu działań wojennych o zgodę na dom modlitw w wyremontowanym budynku wystąpił nabywca tejże posesji, Jankiel Lewkowicz. Odmówiono mu uzasadniając to tym, że w Wiślicy dwa domy modlitw wystarczą.
W 1923 r. zmarł rabin Izrael Horowicz i pojawił się problem wyboru jego następcy. Nie było to łatwe, bo gmina proponowała niezbyt wysokie pobory. Po roku starań wybrano Chaima Szlamę Szwarca. Co prawda, część Żydów miała do niego zastrzeżenia, ale poparło go Ministerstwo Wyznań.
W 1924 r. w wyniku wyborów w Zarządzie Gminy zasiedli: Icek Szwarcgier, Alter Bukiet, Jankiel Topf, Ajzyk Flaum, Chaim Szlama Szwarc, Dawid Rozentraub, Majloch Papier i Dawid Lipszyc.
Budżet gminy opierał się głównie na dochodach z rzezi rytualnej. W 1923 r. taksa przedstawiała się następująco: za ubój wołu i krowy 7000 Mk, cielęcia 3500 Mk, kozy, owcy 1000 Mk, gęsi 700 Mk, kaczki i kury 450 Mk, kurczęcia 300 Mk, gołębia 60 Mk. Po wprowadzeniu złotego pobierano za ubój: wołu i krowy 5 zł, cielęcia 2,50 zł, kozy i owcy 2 zł, gęsi 50 gr, kozy 20 gr, kurczęcia i gołębia 15 gr.
Jak wynika z zachowanego pisma z Ministerstwa Wyznań, w 1926 r. poleciło ono podnieść pobory rabinowi Ch. Sz. Szwarcowi z 2400 zł do 3600 zł. Rzezak Jankiel Dawidowicz miał otrzymywać 3360 zł, Nusyn Herszkowicz 2700 zł. W budżecie polecono skreślić sumy za koszerowanie pieców w wysokości 125 zł, ze ślubów 100 zł, obrzezania 50 zł, bo były to dochody przeznaczone dla rabina. Jednocześnie polecono usunąć z Zarządu inkasenta rzezi A. Bukieta, zwłaszcza iż Ministerstwo uznało, że suma z uboju 10.544,60 zł jest zaniżona. Ministerstwo Wyznań stało też na stanowisku, iż opodatkowanie składką jest minimalne, a pieniądze były potrzebne, bo zarówno rabin, jak i rzezacy wciąż pisali do władz prosząc o podwyżki.
Dość ciekawe jest pismo starosty z 17 lutego 1928 r., w którym nakazuje, aby: „...rodziny zmarłych w ciągu 14 dni regulowały zaległości za pogrzeby i wystawione pomniki”. Zgodnie z tym pismem grabarz nie mógł dokonywać pochówku i stawiać pomników przed uiszczeniem opłaty. Polecono energiczniej ściągać składki oraz zmusić dzierżawcę placu w Goresławicach I. Bauma do uregulowania rachunków. Zaznaczono, że Zarząd nie wpłaca regularnie poborów funkcjonariuszom gminy.
W 1928 r. w gminie ubito: 526 sztuk bydła, 763 cieląt, 42 kóz i owiec, 3723 gęsi, 8642 kur, 3530 kurcząt oraz 1468 gołębi. Ubite gęsi w większości wywożono na Śląsk, a stąd do Niemiec.
W 1929 r. na czele Zarządu gminy stali: Ch. Sz. Szwarc jako przewodniczący oraz członkowie zarządu: Josek Topf, Majloch Papier, Ajzyk Flaum, Dawid Rozentraub.
Chcąc zwiększyć dochody gminy J. Topf proponował pobieranie opłat za wypożyczanie baldachimu do ślubów oraz czyszczenie noży używanych do obrzezania (od 2 zł do 10 zł). W ramach oszczędności rabinowi obniżono pensję o 560 zł, rzezakowi o 300 zł. Starostwo poleciło zakupienie do mykwy dodatkowej wanny, pokrycie synagogi i chederu nową dachówką. Ponieważ Zarząd miał dług wobec Kasy Chorych, nie pozostało mu nic innego, jak tylko nałożyć dodatkową składkę.
W budżecie po stronie dochodów przewidywano z rzezi 12.382,70 zł, ze składki 2000 zł. Główne wydatki to: pobory rabina 4800 zł rocznie, rzezaka N. Herszkowicza 2700 zł, sekretarza Gecela Bursztyna 1320 zł, wsparcie wdów - Finkli Horowicz 780 zł i Ałty Grinbal 1400 zł. Na koszty leczenia zaplanowano 1594 zł, ogrodzenie cmentarza 500 zł, remont budynków gminy 3100 zł. Po ustaleniu budżetu rabin skierował skargę do wojewody, w której pisał, że pobory w wysokości 367 zł miesięcznie są bardzo „szczupłe” i nie wystarczą mu na skromne utrzymanie. Tłumaczył, że ma osiem osób na utrzymaniu i musi kształcić dzieci!
W 1931 r. gmina liczyła 1468 osób, do składek wytypowano 214 rodzin, które miały wnieść kwotę 2000 zł. Składki wahały się od 2 zł do 75 zł. Z powodu biedy zwolniono od płacenia 58 rodzin.
W 1932 r. na ogólną liczbę 1500 osób opodatkowano 223 rodziny na sumę 1745 zł. Z rzezi bydła zamierzano uzyskać 4415 zł, drobiu 9040 zł, miejsc siedzących w synagodze 2500 zł, czytania Rodału 50 zł, pokładnego i pomników po 30 zł. Dochodziły zaległe składki w wysokości 2000 zł. Po stronie wydatków większe sumy pochłaniały pobory rabina H. Szwarca 4800 zł, rzezaka N. Herszkowicza 2700 zł, sekretarza A. Bursztyna 1320 zł. Nadal wypłacano dwie emerytury F. Horowicz 780 zł i A. Grinbal 1440 zł. Na ogrodzenie cmentarza przeznaczano 500 zł.
Pod budżetem podpisał się Zarząd w składzie: przewodniczący Wolf Borensztajn, członkowie: Icek Szwugier, Chaim Hopfenberg, Szaja Rozenwagger, Wolf Bochenek, Dawid Lewi, Josek Flaum. Oprócz ortodoksa Sz. Rozenwaggera pozostali byli syjonistami. Takim układem politycznym tłumaczył rabin to, że nie przyznają mu poborów w żądanej wysokości.
W 1933 r. według danych starostwa w Wiślicy mieszkało 1548 Żydów. Do budżetu z rzezi zamierzano pozyskać 12.097 zł, ze składki 3000 zł, z innych źródeł sumę 2970 zł, co dawało ogółem 18.067 zł. Na pobory rabina przeznaczano 4500 zł rocznie, pobory funkcjonariuszy 5330 zł, inne koszty 883 zł, inwestycje 4880 zł, dotacje 50 zł, dobroczynność 200 zł, inne wydatki 2224 zł.
W 1937 r. w Zarządzie gminy znaleźli się bezpartyjni (37,5%), mizrachiści (37.5%) i ortodoksi - 25%. Do płacenia składek wytypowano 180 rodzin, majątek ruchomy szacowano na 11 000 zł, nieruchomy na 72.000 zł, zadłużenie wyniosło 398 zł.
W okresie międzywojennym w Wiślicy założono jedno stowarzyszenie: 6 grudnia 1928 r zarejestrowano Linas Hacedek (hebr.: Uczciwy Nocleg) – żydowską organizację dobroczynną. Jej zadanie polegało na zapewnianiu pomocy osobom starym, słabym i chorym, jak również noclegu tym, którzy go potrzebowali. Do 1939 roku działała w większości miast, które zamieszkiwała ludność żydowska.
Opracował: Wojciech Łygaś,
Fundacja Rodziny Nissenbaumów
Bibliografia:
1. Jacek Gocyk Gimnazjum im. Króla Kazimierza Wielkiego w Wiślicy
2. http://swietokrzyskisztetl.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=112&sub=9
3. Lustracja województwa sandomierskiego 1789,cz.1-3,Wyd.H.Madurowicz-Urbańska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965-1968.
4. Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI-XVII wieku, Kielce 1990.
5. Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskiem, Skalbmierskiem i Wiślickiem, Marjówka1927.
6. http://www.kirkuty.xip.pl/wislica.htm
7. Video: http://www.sztetl.org.pl/pl/video/554/