Historia Wiślickich Żydów od XV wieku do końca XIX wieku
Okres od XVI do XVIII wieku.
Od XVI wieku miasto Wiślica było znaczącym ośrodkiem osadnictwa żydowskiego w województwie sandomierskim. Najstarszym i największym skupiskiem Żydów był Sandomierz. Żydzi sandomierscy otrzymali potwierdzenie przywilejów od króla Kazimierza Wielkiego w 1367 roku. Trudno stwierdzić, czy już w tym czasie zamieszkiwali Wiślicę. Do końca XV wieku odnotowano obecność Żydów w 11 miastach Małopolski, m.in. w Wiślicy. Osiedlali się oni chętnie w pobliżu głównych traktów i w miastach związanych z handlem wiślanym.
Pierwsi Żydzi pojawiają się w Wiślicy na przełomie XV i XVI wieku. Zamieszkują w obrębie miasta, budują bożnicę i rytualną łaźnię. Pierwsza wzmianka o wiślickich starozakonnych pochodzi z 1514 roku. W tym okresie narastał konflikt między nimi a ludnością chrześcijańską. Nie wiemy czy chodziło o sprawy religijne czy o konkurencję ekonomiczną. Korzystając z niechęci do Żydów królowej Elżbiety, rajcy miejscy postanowili wypędzić ich z miasta. Nie doszło do tego, ponieważ zdecydowanie zaprotestował król Zygmunt I. Jednak konflikt między mieszkańcami narastał. W 1542 roku król postanowił zakończyć sprawę i nakazał usunąć Żydów z miasta. Andrzejowi Gnojeńskiemu, staroście nowokorczyńskiemu, polecił zburzyć synagogi i wygnać z miasta Żydów przybyłych z Czech i Moraw. Trzy lata później starozakonni zawarli z mieszczanami ugodę, zezwalającą Żydom na odbudowę bożnicy oraz na zamieszkanie w mieście. W tym okresie ich gmina wyznaniowa należała terytorialnie do okręgu szydłowieckiego.
Trudno określić choćby szacunkową liczbę ludności żydowskiej miasta w tamtym okresie. Dokumenty podatkowe wymieniają w latach trzydziestych czterech Żydów płacących podatki. W 1564 roku miasto strawił wielki pożar, co doprowadziło do zatargów między Polakami a Żydami. Zmniejszyła się liczba mieszkańców, w tym także Żydów. W lustracji miasta z 1564 roku nie zarejestrowano starozakonnych płacących podatki. Jednak rejestry podatkowe z kolejnych lat świadczą o ciągłej obecności wyznawców judaizmu w mieście. Na przykład 1578 roku Żydzi płacili 6 zł. podatku pogłównego.
Pali się, bracia, pali się!
Oj, biedne nasze miasto płonie!
Mordechaj Gebirtig
W 1557 r. król Zygmunt August potwierdził im dawne prawa, a ponadto zwolnił od płacenia podatków i ceł. Podobnie jak w innych miastach królewskich, głównym zajęciem Żydów była lichwa i handel, zwłaszcza alkoholem. W latach sześćdziesiątych XVI wieku pożyczaniem pieniędzy zajmował się Abraham z Wiślicy. Konkurencja ekonomiczna ze strony Żydów prowadziła do licznych zatargów z chrześcijańską ludnością. Polscy mieszkańcy Wiślicy wystąpili do Zygmunta Augusta o przywilej, który miał ograniczyć liczbę wyznawców judaizmu w mieście. Wskutek licznych skarg mieszczan król nakazał ponowne wyrzucenie Żydów z miasta. Jedynie trzem rodzinom żydowskim pozwolono zamieszkać w murach miasta, pod warunkiem, że nie będą sprzedawać alkoholu. Pod koniec lat siedemdziesiątych Żydzi płacili królowi 6 złotych podatku pogłównego. Starozakonni wrócili do miasta za panowania Zygmunta III Wazy.
W 1615 r. w Wiślicy stały dwa żydowskie domy. W 1621 r. król potwierdził ludności wyznania mojżeszowego uzyskane w przeszłości przywileje. Starozakonni powrócili do handlu trunkami, ponieważ monarcha zgodził się na prowadzenie wyszynku czterem Żydom.
W związku z silnymi prądami religijnymi kalwinizmem i arianizmem na tych terenach, kościół bał się konwersji z katolicyzmu na judaizm. Jak pisze Wacław Urban: „...gdy 25 listopada 1641 r. Żyd Lewek, zwany także Markiem, ‘miał bluźnić wszechmocność Pana Chrystusa’ postawiono go zaraz przed sądem. (...) Z polecenia burmistrza Szymona Jelitko odczytano zeznania świadków dowodzące, iż Lewek nazwał Chrystusa czarnoksiężnikiem. ‘Bluźnierca” znalazł jednak obrońców’...”.
Katastrofalny w skutkach dla ludności miasta był okres potopu szwedzkiego. W 1657 r. Wiślica została doszczętnie ograbiona a później spalona przez Szwedów i Węgrów. Najeźdźcy wymordowali ogromną liczbę mieszkańców. Miarę zniszczeń dopełniły nieopłacane wojska Czarnieckiego, zabijając pięćdziesiąt rodzin żydowskich. W 1660 roku lustratorzy nie odnotowali obecności Żydów w mieście. Dopiero z 1674 roku znajdujemy zapis o 20 żydowskich podatnikach pogłównego.
Wojna ze Szwecją doprowadziła w efekcie do upadku Wiślicy i chociaż król Jan Sobieski ustanowił dwa dodatkowe targi (oprócz czterech już istniejących), niewiele to miastu pomogło.
W drugiej połowie XVII wieku powstał cmentarz żydowski o pow. 1.3 ha.
W XVIII wieku.
Na przełomie XVII i XVIII wieku ludność żydowska zaczyna odgrywać w życiu gospodarczym i społecznym Wiślicy coraz większą rolę. Istniejący kahał stawał się ważniejszy od rady miasta. Na początku XVIII wieku rajcy zgodzili się na monopol sprzedaży wódki przez Żydów. W zamian kahał miał płacić podatki miasta do starostwa. Dlatego gmina żydowska zawarła umowę z Jędrzejem Różyckim, właścicielem wsi Żurawniki, w sprawie wybudowania jazu na Nidzie, celem zwrócenia wody w dawne koryto rzeki. W drugiej połowie XVIII w. głównym zajęciem starozakonnych był dochodowy handel wódką, piwem i pitnym miodem. Bogaci Żydzi wykupują posesje w rynku i budują nowe domostwa. W 1755 r. bogata rodzina Moszkowiczów otworzyła szynk na rynku. Inni otrzymywali pozwolenia na sprzedaż piwa. Drugim ważnym źródłem bogactwa mojżeszowych był ubój zwierząt rzeźnych, sprzedaż mięsa i podrobów. W pierwszej połowie XVIII wieku było piętnaście domów żydowskich. W 1765 r. liczba Żydów mieszkających w Wiślicy wynosiła 184 osoby. Żonatych mężczyzn żyło w Wiślicy 43, nieżonatych 50. Zamężnych kobiet było 43, wdów i rozwiedzionych 5, niezamężnych 34. W 1789 roku lustratorzy naliczyli dwadzieścia cztery domy starozakonnych, zamieszkałych przez 231 Żydów (69 mężczyzn,74 kobiety, 44 synów 44 córek). Liczbę chrześcijan określono na 300 osób. Podsumowując, Wiślica była w omawianym okresie znaczącym skupiskiem ludności żydowskiej w województwie sandomierskim. Trudniła się głównie handlem, w mniejszym stopniu rzemiosłem. W wieku XVIII znaczenie ekonomiczne starozakonnych znacząco wzrosło. Przekładało się to również na liczbę ludności, która systematycznie rosła.
W 1765 r. gmina żydowska była właścicielem bóżnicy, a ludność żydowska posiadała 15 z 56 domów w mieście. W 1798 r. stanowiła 33,6% ogółu mieszkańców. Rozbiory przekreśliły kolejne próby gospodarczego podźwignięcia miasta. Początkowo Wiślica znalazła się w zaborze austriackim, po 1815 r. w granicach Królestwa Kongresowego, potem Królestwa Polskiego.
W XIX wieku
W 1827 r. było w Wiślicy 785 Żydów, tj. 46,5% ogółu mieszkańców. W pierwszej połowie XIX w. Wiślica liczyła 1675 mieszkańców, z czego ponad dwie trzecie to ludność żydowska. Miasto miało 129 domów, w tym 7 murowanych. Podczas pożaru w 1858 r. spłonęło 36 domów, w tym synagoga. W 1869 r. Wiślica stała się miastem rządowym, co jednak nie poprawiło położenia gospodarczego.
Wiślica była miastem spokojnym, wszyscy zajmowali się jakąś pracą, na radość pozwalano sobie tylko w święta: „W święto Purim bawiono się wszędzie wesoło, bo tak każe zwyczaj, oparty na talmudycznym orzeczeniu, że podczas uczty purynowej należy pić tak długo, póki biesiadnicy nie będą w stanie rozróżnić imienia Hamana od Mordechaja...”.
Opracował: Wojciech Łygaś,
Fundacja Rodziny Nissenbaumów
Bibliografia:
1. Jacek Gocyk Gimnazjum im. Króla Kazimierza Wielkiego w Wiślicy
2. http://swietokrzyskisztetl.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=112&sub=9
3. Lustracja województwa sandomierskiego 1789,cz.1-3,Wyd.H.Madurowicz-Urbańska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965-1968.
4. Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI-XVII wieku, Kielce 1990.
5. Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskiem, Skalbmierskiem i Wiślickiem, Marjówka1927.
6. http://www.kirkuty.xip.pl/wislica.htm
7. Video: http://www.sztetl.org.pl/pl/video/554/